मुल्ये हे संस्कृतीचे घटक आहे. सामान्यपणे मुल्ये हा शब्द अनेक अर्थाने वापरला जातो. मूल्यांकडे नैतिक कल्पना म्हणून पहिले जाते तर काहीवेळा त्यांचा अर्थ आवड, वृत्ती, प्राधान्ये, गरजा, भावना आणि स्वभाव असा ही घेतला जातो. या पोस्ट मध्ये आपण समाजशास्त्रीय दृष्ट्या मुल्ये म्हणजे काय ते पाहूयात.

मुल्ये म्हणजे काय | What is Values ?

न्याय, निष्ठा, स्वातंत्र्य, समता, न्याय, बंधुता, मैत्री, वक्तशीरपणा, सहनशीलता आणि प्रामाणिकपणा ही काही मुल्यांची उदाहरणे आहेत.
मुल्ये ही आदर्श असतात. मूल्यांना अनुसरून व्यक्ती आपली ध्येये ठरवतात. जीवनाचा मार्ग निवडतात. मुल्यांवर लोकांची श्रद्धा असते. मुल्ये ही वर्तनविषयीची सर्व सामान्यस्वरूपाची मार्गदर्शक तत्वे असतात.

मुल्ये दिशा दाखविण्याचे काम करतात.

व्यक्तीला आणि समाजाला मुल्ये ही दिशा दाखविण्याचे काम करतात. एखद्याचे वर्तन योग्य आहे की अयोग्य हे मूल्यांच्या आधारे ठरवितात. एखादी कृती चूक की बरोबर हे ठरविण्यासाठी मुल्ये मार्गदर्शन करतात. व्यक्तीला इष्ट व अनिष्ट यांच्यातील भेद मूल्यांमुळे होतो.

व्यक्ती या मूल्यांच्या प्रभावाने भरवलेल्या असतात. व्यक्तीची मूल्यांना मान्यता असते. मुल्यांवर त्यांची भक्ती असते. मूल्यांना व्यक्ती वचनबद्ध असतात. व्यक्तीकडून मुल्ये आत्मसात केले जाते. अंगिकारले जाते. मूल्यांचे अंतरीकरण झाल्यामुळे ते व्यक्तिमत्वाचे एक अविभाज्य भाग बनते. त्यामुळे समाजात व्यक्ती किंवा समूह हे अनिर्बंधपणे व मनमानीपणे वागू शकत नाही.

एम. हरलाम्बोस यांच्या मते- “मूल्य म्हणजे काहीतरी चांगले आणि इष्ट आहे असा एक विश्वास”

मूल्यांच्या आधारे व्यक्ती आणि समाजाचे यांचे मूल्यमापन

थोडक्यात मूल्यही वर्तनविषयक मानदंड असतात. मुल्ये विविध गोष्टींचे सामान्य मापदंड असतात. एखादी गोष्ट योग्य की अयोग्य आणि चूक की बरोबर, चांगली आहे की वाईट हे ठरवण्याचे निकष म्हणजे मुल्ये म्हणता येईल. मूल्यांच्या आधारे व्यक्ती आणि समाजाचे यांचे मूल्यमापन केले जाते. व्यक्तीच्या सामाजिक वर्तनावर सामाजिक नियमाने आणि मूल्यांच्या स्वरूपात समाजाने बंधने अथवा मर्यादा घातलेल्या असतात. त्यामुळे समाजात सातत्य राहते. समाज स्थिर टिकून राहतो. समाजात एकात्मता निर्माण होते.

कोणत्याही समाजातील मुल्ये ही संघटित स्वरूपात असतात. परस्पर संबंधित मूल्यांची मिळूनच मूल्यव्यवस्था बनलेली आहे. एखाद्या समाजातील सर्व सदस्यांसाठी समान असलेल्या अशा मूल्यांचा संच अस्तित्वात असतो.न्याय, स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, देशभक्ती, लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता इत्यादी मूल्यांची काही उदाहरणे आपणास सांगता येईल.

मूल्ये ही सामाजिक मान्यताप्राप्त इच्छा आणि उद्दिष्टे आहेत, जे शिक्षण किंवा समाजीकरणाच्या प्रक्रियेद्वारे अंतर्भूत होतात.

1. सत्याचा विजय होतो.
2. तुमच्या शेजाऱ्यावर स्वत:सारखे प्रेम करा.
3. शिकणे चांगले आहे, ही सामान्य मूल्यांची काही उदाहरणे आहेत.

वैयक्तिक यश, वैयक्तिक आनंद आणि भौतिकवाद ही आधुनिक औद्योगिक समाजाची प्रमुख मूल्ये आहेत.

दोन वेगळ्या संस्कृतीमध्ये एकच मुल्यांची तीव्रता सारखी असत नाही.

प्रत्येक संस्कृतीची मुल्ये ही वेगवेगळी असते. दोन वेगळ्या संस्कृतीमध्ये एकच मुल्ये स्विकारण्याची तीव्रता कमी अधिक असते. एखादा समाज हा आक्रमकतेला महत्त्व देऊ शकतो. आणि निष्क्रियतेचा धिक्कार करू शकतो, दुसरा समाज हा पहिल्याच्या उलटे स्वीकारत असतो. आणि तिसरा समाज हा संपूर्णपणे या दोन्ही गोष्टीकडे थोडेसे लक्ष देईल. परंतु त्याऐवजी ते भावनिकतेवर शांततेच्या सद्गुणावर भर देतील. जे इतर कोणत्याही संस्कृतीत अगदी त्यांचे महत्व कमी असू शकते.

फ्लॉरेन्स क्लुचखॉन (१९४९) यांनी अमेरिकेच्या दक्षिण-पश्चिमेकडील पाच लहान समुदायांच्या (जमाती) अभ्यासात हा मुद्दा अतिशय समर्पकपणे शोधून काढला आहे.
एक समाज वैयक्तिक यशाला महत्त्व देऊ शकतो. (जसे यूएसए आहे ) तर, दुसरा कौटुंबिक ऐक्य आणि नातेसंबंध यावर जोर देऊ शकतो. (जसे भारतामध्ये आहे ). कठोर परिश्रम आणि वैयक्तिक यशाची मूल्ये बहुतेकदा औद्योगिक भांडवलशाही समाजाशी संबंधित असतात.

सामाजिकरित्या सामायिक केलेली असतात. तीव्रतेने जाणवलेली मूल्ये आपल्या जीवनाचा एक मूलभूत भाग बनतात. बहुधा, मूल्यांचे हे वैशिष्ट्य भिन्न समुदाय किंवा समाजांमध्ये किंवा कधीकधी भिन्न व्यक्तींमध्ये संघर्ष आणते.

मूल्यांचे शिक्षण आपणस कसे व कोठून मिळते.

आपली बहुतेक मूलभूत मूल्ये जीवनाच्या सुरुवातीला कुटुंबातून शिकतो. समाजातील इतर अनेक घटकांकडून ही ती शिकली जातात. ही मूल्ये आपले मित्र, शेजार, शाळा, प्रिंट आणि व्हिज्युअल माध्यमांद्वारे शिकतो.

मूल्यांचे प्रकार

सामान्यतः मूल्यांचे प्रकार हे दोन मोठ्या श्रेणींमध्ये वर्गीकृत केले जाऊ शकतात

वैयक्तिक मूल्ये

ही मूल्ये आहेत जी मानवी व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासाशी किंवा मानवी व्यक्तिमत्त्वाच्या ओळख आणि संरक्षणाच्या वैयक्तिक मानदंडांशी संबंधित आहेत. जसे की प्रामाणिकपणा, निष्ठा, सत्यता आणि सन्मान इत्यादी.

सामूहिक मुल्ये

समाजाच्या ऐक्य किंवा समता, न्याय, एकता आणि सामाजिकतेच्या सामूहिक निकषांशी संबंधित मूल्ये सामूहिक मूल्ये म्हणून ओळखली जातात.आपल्या राज्यघटनेतील संविधानिक मुल्ये ही सामुहिक मुल्ये आहेत.

मूल्यांचे वर्गीकरण त्यांच्या श्रेणीबद्ध व्यवस्थेच्या दृष्टिकोनातून देखील केले जाऊ शकते:

आंतरिक मुल्ये

ही मूल्ये आहेत जी जीवनाच्या ध्येयांशी संबंधित आहेत. ते कधीकधी अंतिम आणि उत्तीर्ण मूल्ये म्हणून ओळखले जातात. ते मानवी हक्क आणि कर्तव्ये आणि मानवी सद्गुणांची योजना ठरवतात. मूल्यांच्या पदानुक्रमात, ते सर्वोच्च स्थान व्यापतात आणि जीवनातील इतर सर्व मूल्यांपेक्षा श्रेष्ठ असतात.

साधन मुल्ये

ही मूल्ये मूल्यांच्या पदानुक्रमात आंतरिक मूल्यांनंतर येतात. ही मूल्ये जीवनाची उद्दिष्टे (अंतरीक मूल्ये) साध्य करण्याचे साधन आहेत. त्यांना आनुषंगिक किंवा निकटवर्ती मूल्ये म्हणून देखील ओळखले जाते.

मूल्यांचे महत्त्व

1. मूल्ये ही आपल्या दैनंदिन वर्तनाचे नियमन करण्यासाठी सामान्य तत्त्वे आहेत. ते केवळ आपल्या वर्तनाला दिशा देत नाहीत तर ते स्वतःमध्ये आदर्श आणि उद्दिष्टे देखील आहेत.
2. मूल्ये काय आहे याच्याशी फारशी व्यवहार करत नाहीत, तर काय असायला हवेत; दुसऱ्या शब्दांत, ते नैतिक अत्यावश्यकता व्यक्त करतात. ते सामाजिक कृतीच्या उद्दिष्टांची अभिव्यक्ती आहेत.
3. इष्ट, सुंदर, योग्य, बरोबर महत्त्वाचे, सार्थक आणि चांगले काय तसेच अनिष्ट, कुरूप, अयोग्य, चूक आणि वाईट काय आहे, याविषयीच्या आपल्या निर्णयांचा आधार आपली मूल्ये असतात.
4. समाजशास्त्रज्ञ दरखीम यांनी ‘व्यत्यय आणणार्‍या वैयक्तिक आकांक्षा नियंत्रित करण्यासाठी मूल्यांच्या महत्त्वावर जोर दिला’ मूल्ये व्यक्तींना ते स्वतःहून मोठ्या गोष्टीचा भाग असल्याचे जाणवण्यास सक्षम करतात यावरही त्यांनी भर दिला.
5. आधुनिक समाजशास्त्रज्ञ ई. शिल्स ( 1972 ) देखील हाच मुद्दा मांडतात आणि म्हणतात की केंद्रीय मूल्यव्यवस्था ( समाजाची मुख्य मूल्ये ) सुसंगतता आणि सुव्यवस्था निर्माण करण्यासाठी आवश्यक मानली जातात.
6. भारतीय समाजशास्त्रज्ञ आर.के. मुखर्जी ( 1949 ) लिहितात : “त्यांच्या स्वभावानुसार सर्व मानवी नातेसंबंध आणि वर्तन मूल्यांमध्ये गुंतलेले आहे

मूल्यांची मुख्य कार्ये

1. सामाजिक जीवनात त्यांचा मोठा वाटा आहे.
2. मुल्ये हे वैयक्तिक आणि सामाजिक प्रतिसाद आणि वृत्ती या दोन्हींनी बनलेले सामाजिक कृतीतील सामान्य अनुभव आहेत.
3. माणसाच्या मूलभूत आवेग आणि इच्छा त्याच्या जगण्यासाठी योग्य स्थिर आणि सुसंगत पद्धतीने एकत्रीकरण आणि पूर्ण करण्यात मूल्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
4. मुल्ये हे समाज बांधतात आणि सामाजिक संबंध जोडतात.
5. मुल्ये हे व्यक्तिमत्त्वाचे आदर्श परिमाण आणि संस्कृतीची श्रेणी आणि खोली तयार करतात.
6. मुल्ये हे लोकांच्या वर्तनावर प्रभाव टाकतात आणि इतरांच्या कृतींचे मूल्यांकन करण्यासाठी निकष म्हणून काम करतात.
7. मुल्ये हे दैनंदिन जीवनातील वर्तनाचे मार्गदर्शन करण्यासाठी मानदंड तयार करण्यात मदत करतात.

If you’re interested in understanding the concept of ‘Values’ and their significance, watch our video here to explore the fundamental principles that guide individual behavior and societal norms.