समाजाचा खरा विकास साधायचा असेल, तर लोकांचा सक्रिय सहभाग आणि सतत शिक्षण गरजेचे आहे. विकास फक्त भौतिक सुविधा देण्यापुरता मर्यादित नसतो. व्यक्ती, कुटुंब आणि समुदायाच्या विचारांमध्ये व वागणुकीत बदल घडवणे हेच खरे परिवर्तन होय. हे परिवर्तन घडवण्यासाठी प्रशिक्षण प्रभावी साधन ठरते. मात्र पारंपरिक प्रशिक्षणापेक्षा सहभागी प्रशिक्षण अधिक परिणामकारक आहे. कारण यात माहिती देण्यापेक्षा शिकणाऱ्याला केंद्रस्थानी ठेवून त्याच्या विकासावर भर दिला जातो. या लेखात आपण विकास, बदल, प्रशिक्षण आणि सहभागी शिकण्याच्या प्रक्रिया यांचा परस्पर संबंध समजून घेणार आहोत.

विकास म्हणजे नेमकं काय?

विकास म्हणजे सध्याच्या परिस्थितीतून अधिक चांगल्या स्थितीत जाण्याची प्रक्रिया. यासाठी नियोजनपूर्वक आणि पद्धतशीर प्रयत्न केले जातात. लोकांच्या सक्रिय सहभागाला यात महत्त्व दिले जाते. यामुळे व्यक्ती आणि समुदायाचा विकास साधता येतो.

एका बाजूला, विकासामध्ये भौतिक सुविधा सुधारल्या जातात. उदाहरणार्थ, रस्ते, इमारती आणि सिंचन व्यवस्था अधिक चांगली केली जाते. त्याचबरोबर, दळणवळणाची साधने देखील विकसित होतात. दुसऱ्या बाजूला, विकास म्हणजे सामाजिक आणि मानवी संरचनेत बदल घडवणे. आरोग्य सेवा सुधारण्यासाठी केवळ दवाखाने बांधणे पुरेसे नाही. तर, आरोग्य कर्मचारी आणि लोकांच्या प्रयत्नांमुळे आरोग्य सवयींमध्ये बदल होतो. म्हणूनच, मानवी आणि सामाजिक विकास महत्त्वाचा आहे आणि त्यासाठी योग्य तयारी करावी लागते.

सहभागी प्रशिक्षण: केवळ शिकवणे नव्हे, शिकणे महत्त्वाचे!| Participatory Training

मानवी आणि सामाजिक विकास साधण्यासाठी लोकांच्या दृष्टिकोन, वर्तन, कौशल्ये आणि ज्ञानात बदल होणे आवश्यक आहे. यासाठी शिक्षण महत्त्वाचे आहे. प्रशिक्षण ही एक शिक्षण प्रक्रिया आहे. यात नवीन कौशल्ये आणि संकल्पना शिकल्या जातात. विकास क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांसाठी प्रशिक्षण नवीन नाही. याच माध्यमातून आपण कर्मचाऱ्यांना तयार करतो.

विकास प्रक्रियेत लोकांचा सहभाग: सहभागी प्रशिक्षणाचे महत्त्व | Participatory Training

परंतु, सहभागी प्रशिक्षण पारंपरिक प्रशिक्षणापेक्षा वेगळे आहे. पारंपरिक प्रशिक्षणात शिकवण्यावर अधिक लक्ष दिले जाते. त्यामुळे प्रशिक्षणाचे स्वरूप आणि प्रशिक्षक महत्त्वाचे ठरतात, तर शिकणारे मागे पडतात. याउलट, सहभागी प्रशिक्षण शिकणाऱ्यांवर लक्ष केंद्रित करते. म्हणूनच, बदलासाठी शिकणे यावर अधिक भर दिला जातो.

विकास म्हणजे फक्त भौतिक प्रगती नाही, तर तो एक सामाजिक व मानवी प्रक्रिया आहे. यात लोकांचा सक्रिय सहभाग, शिकण्याची तयारी आणि बदल स्वीकारण्याची भूमिका महत्त्वाची असते. सहभागी प्रशिक्षण फक्त माहिती देत नाही, तर व्यक्तीच्या विचारांना चालना देतो. त्यामुळे नेतृत्व, जबाबदारी आणि आत्मविश्वास निर्माण होतो. विकासासाठी सहभाग, समज आणि कृती यांचा संगम आवश्यक आहे. असा दृष्टिकोन घेतल्यास खरे आणि शाश्वत परिवर्तन शक्य होते.