जेव्हा आपण एखाद्या प्रकल्पाबद्दल, कार्यक्रमाबद्दल किंवा अगदी आपल्या कामाबद्दल बोलतो, तेव्हा काही शब्द वारंवार ऐकू येतात: इनपुट, आउटपुट, आउटकम आणि इम्पॅक्ट ( Input, Output, Outcome and Impact ). हे शब्द ऐकायला सारखे वाटले तरी, त्यांचे अर्थ वेगळे आहेत आणि ते समजून घेणे खूप महत्त्वाचे आहे, खासकरून जेव्हा आपल्याला कामाचे नियोजन करायचे असते, त्याचे मूल्यांकन करायचे असते किंवा त्याचे यश मोजायचे असते.

चला तर मग, Input, Output, Outcome and Impact या चार महत्त्वाच्या संकल्पना सविस्तरपणे समजून घेऊया.

इनपुट (Input)

इनपुट म्हणजे एखाद्या कामासाठी किंवा प्रकल्पासाठी आपण लावलेले ‘स्रोत’. हे स्रोत प्रकल्पाला सुरुवात करण्यासाठी आवश्यक असतात. यात खालील गोष्टींचा समावेश होतो.

• पैसा (Financial Resources): प्रकल्पासाठी लागणारा निधी, बजेट.
• मनुष्यबळ (Human Resources): प्रकल्पात काम करणारे लोक, स्वयंसेवक, कर्मचारी.
• वेळ (Time): प्रकल्पासाठी लागणारा एकूण वेळ.
• साहित्य (Materials): प्रकल्पासाठी लागणारे कच्चे साहित्य, वस्तू.
• ज्ञान/माहिती (Knowledge/Information): प्रकल्पासाठी आवश्यक असलेले तांत्रिक ज्ञान, माहिती, कौशल्ये.
• उपकरणे/पायाभूत सुविधा (Equipment/Infrastructure): कार्यालयाची जागा, मशीनरी, तंत्रज्ञान.

उदाहरण: एका प्रशिक्षण कार्यक्रमासाठी इनपुट म्हणजे प्रशिक्षकांसाठी दिलेला पगार, प्रशिक्षण साहित्य खरेदीचा खर्च, हॉलचे भाडे आणि कार्यक्रमासाठी स्वयंसेवकांनी दिलेला वेळ.

आउटपुट (Output)

आउटपुट म्हणजे इनपुट वापरून आपण ‘थेट काय केले’ किंवा ‘काय तयार झाले’. हे सहसा कामाचे स्वरूप किंवा क्रियाकलाप (Activities) दर्शवते आणि ते मोजता येण्यासारखे (Measurable) असते.

• हे कामाचे तात्काळ आणि दृश्य परिणाम आहेत.
• हे आपण काय केले याचे थेट मोजमाप आहे.

उदाहरण: वरील प्रशिक्षण कार्यक्रमाचे आउटपुट म्हणजे आयोजित प्रशिक्षण सत्रांची संख्या, प्रशिक्षण घेतलेल्या लोकांची संख्या, वाटलेल्या माहितीपत्रकांची संख्या, घेतलेल्या मीटिंगची संख्या.

आउटकम (Outcome)

आउटकम म्हणजे आउटपुटमुळे लोकांमध्ये किंवा परिस्थितीत झालेला ‘बदल’. हे सहसा ज्ञान, कौशल्ये, वृत्ती किंवा वर्तन यांमध्ये दिसतो. हे आउटपुटपेक्षा थोडे पुढे जाऊन परिणामांवर (Results) लक्ष केंद्रित करते. आउटकम सहसा प्रकल्पाच्या विशिष्ट लक्ष्यांशी (Specific Objectives) जोडलेले असतात.

• हे कामामुळे लोकांमध्ये किंवा वातावरणात होणारे बदल आहेत.
• हे बदल त्वरित दिसू शकतात (लघुकालीन), काही काळानंतर दिसू शकतात (मध्यकालीन) किंवा दीर्घकाळ टिकू शकतात.

उदाहरण: प्रशिक्षण कार्यक्रमाचा आउटकम म्हणजे लोकांनी नवीन कौशल्ये शिकली, त्यांची समस्या सोडवण्याची क्षमता वाढली, एखाद्या विषयाबद्दल त्यांची जागरूकता वाढली, त्यांनी नवीन सवयी अंगीकारल्या.

इम्पॅक्ट (Impact)

इम्पॅक्ट म्हणजे आउटकममुळे समाजात किंवा मोठ्या स्तरावर झालेला ‘दीर्घकालीन आणि महत्त्वपूर्ण बदल’. हे सहसा प्रकल्पाच्या किंवा कार्यक्रमाच्या अंतिम ध्येयाशी (Overall Goal or Mission) जोडलेले असते. इम्पॅक्ट मोजणे अधिक आव्हानात्मक असू शकते कारण त्यात अनेक गोष्टींचा प्रभाव असू शकतो आणि तो दिसण्यासाठी खूप काळ लागू शकतो.

• हे कामाचे सर्वात मोठे आणि दूरगामी परिणाम आहेत.
• हे संपूर्ण समुदाय किंवा प्रणालीमध्ये होणारे व्यापक बदल आहेत.

उदाहरण: प्रशिक्षण कार्यक्रमाचा इम्पॅक्ट म्हणजे प्रशिक्षण घेतलेल्या लोकांचे जीवनमान सुधारले, त्यांना चांगले रोजगार मिळाले, त्यांच्यामुळे समाजात सकारात्मक बदल झाला, दारिद्र्य कमी झाले, आरोग्य सुधारले, पर्यावरणीय स्थिती सुधारली.

या चारही घटकांमधील संबंध

इनपुट ➡️ आउटपुट ➡️ आउटकम ➡️ इम्पॅक्ट

• आपण इनपुट (स्रोत) लावतो.
• या इनपुटमुळे आपण काही आउटपुट (क्रियाकलाप/उत्पादने) तयार करतो.
• या आउटपुटमुळे लोकांमध्ये किंवा परिस्थितीत आउटकम (बदल/परिणाम) होतात.
• आणि या आउटकममुळे शेवटी मोठा आणि दीर्घकालीन इम्पॅक्ट (मोठा बदल) दिसतो.