लिंग आधारित हिंसाचार: एक परिचय

लिंग आधारित हिंसाचार (Gender-Based Violence – GBV) ही एक गंभीर सामाजिक समस्या आहे, जी लिंगाधारित असमान शक्ती संबंधांवर आधारित आहे. समाजात रूढ असलेल्या लिंग norms, भूमिका अपेक्षा आणि विषम शक्ती समीकरणे यामुळे हिंसाचाराचे विविध प्रकार घडतात. यात शारीरिक, लैंगिक, मानसिक किंवा आर्थिक नुकसान किंवा स्त्रियांचे दुःख समाविष्ट आहे. हिंसाचार, जबरदस्ती, धमक्या, फसवणूक, सांस्कृतिक अपेक्षा किंवा आर्थिक साधनांद्वारे एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या इच्छेविरुद्ध काहीतरी करण्यास भाग पाडणे म्हणजे लिंग आधारित हिंसाचार होय. महिलांवरील हिंसाचार हा केवळ मानवाधिकार उल्लंघनाचा प्रकार नाही, तर तो महिलांवरील भेदभावाचेही स्वरूप आहे.

जिव्हाळ्याच्या जोडीदाराकडून होणारा हिंसाचार, कुटुंबातील हिंसाचार, ज्येष्ठ नागरिकांचा गैरवापर, लैंगिक हिंसाचार, पाठलाग करणे आणि मानवी तस्करी यांसारख्या अनेक प्रकारांमध्ये लिंग आधारित हिंसाचार दिसून येतो. जरी पुरुष आणि स्त्रिया दोघांनाही या हिंसाचाराचा अनुभव येऊ शकतो, तरी बहुतेक वेळा महिला आणि मुली याच्या बळी ठरतात. जागतिक स्तरावर, अंदाजे तीनपैकी एका महिलेला तिच्या आयुष्यात कधीतरी लिंग आधारित हिंसाचाराचा सामना करावा लागतो. कौटुंबिक हिंसाचार हा देखील लिंग आधारित हिंसाचाराचाच एक प्रकार आहे आणि त्यात शारीरिक, लैंगिक, मानसिक, शाब्दिक आणि आर्थिक हिंसाचाराचा समावेश होतो. लैंगिक छळ म्हणजे कोणतीही नको असलेली किंवा अस्वीकार्य वागणूक, जी लैंगिक स्वरूपाची असते किंवा त्या व्यक्तीच्या लिंग आणि लैंगिक अभिमुखतेशी संबंधित असते.  

महाराष्ट्राच्या संदर्भात बोलायचं झाल्यास, राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (NFHS-5) नुसार, १८ ते ४९ वयोगटातील २९.३% विवाहित भारतीय महिलांनी त्यांच्या आयुष्यात कधीतरी घरगुती हिंसाचाराचा अनुभव घेतला आहे. राष्ट्रीय गुन्हे नोंदणी ब्युरो (NCRB) च्या आकडेवारीनुसार, २०२२ मध्ये महाराष्ट्रात महिलांवरील गुन्ह्यांमध्ये वाढ झाली आहे आणि महिलांवरील गुन्ह्यांचे प्रमाण देशात सर्वाधिक आहे. विशेषतः मुंबई शहरात महिलांवरील लैंगिक अत्याचार आणि मानवी तस्करीची सर्वाधिक प्रकरणे नोंदवली गेली आहेत. ही आकडेवारी दर्शवते की महाराष्ट्रात लिंग आधारित हिंसाचाराची समस्या गंभीर आहे आणि यावर तातडीने लक्ष देणे आवश्यक आहे. घरगुती हिंसाचाराचे उच्च प्रमाण आणि महिलांवरील गुन्ह्यांची वाढती संख्या चिंताजनक आहे, ज्यामुळे प्रतिबंधात्मक उपायांची गरज अधोरेखित होते.  

लिंग आधारित हिंसाचाराचे विविध प्रकार

लिंग आधारित हिंसाचार अनेक स्वरूपांमध्ये प्रकट होतो, ज्यामुळे व्यक्तीच्या शारीरिक, मानसिक, भावनिक आणि आर्थिक कल्याणावर गंभीर परिणाम होतो.

शारीरिक हिंसा

शारीरिक हिंसा म्हणजे मारणे, ढकलणे, लाथ मारणे किंवा इतर कोणत्याही प्रकारे शारीरिक दुखापत करणे. यात शस्त्रे वापरणे किंवा जीवाला धोका निर्माण करणे देखील समाविष्ट आहे. कौटुंबिक हिंसाचारात शारीरिक छळ अधिक स्पष्टपणे दिसतो, ज्यात मारहाण, तोंडावर मारणे, तडाखा देणे, चावणे, लाथ मारणे, गुद्दे मारणे, ढकलणे, लोटणे (जोराचा धक्का मारणे) किंवा इतर कोणत्याही पद्धतीने शारीरिक दुखापत किंवा वेदना देणे यांचा समावेश होतो. हुंडा न मिळाल्यास किंवा मागणी पूर्ण न झाल्यास अनेकदा वधूला शारीरिक अत्याचार सहन करावे लागतात.  

भावनिक आणि मानसिक हिंसा

भावनिक किंवा मानसिक हिंसा म्हणजे अपमान करणे, वाईट नावाने बोलावणे, चारित्र्याबद्दल संशय घेणे, धमक्या देणे किंवा मानसिक त्रास देणे. यामध्ये एखाद्या व्यक्तीला मित्र आणि कुटुंबापासून दूर ठेवणे किंवा तिच्या हालचालींवर निर्बंध घालणे देखील समाविष्ट आहे. कौटुंबिक हिंसाचारात तोंडी आणि भावनिक अत्याचार अधिक सामान्य आहेत, ज्यात अपमान करणे, वाईट नावाने बोलावणे, चारित्र्याबद्दल संशय घेणे, मुलगा झाला नाही म्हणून अपमान करणे किंवा हुंडा आणला नाही म्हणून अपमान करणे यांचा समावेश होतो. भावनिक छळामध्ये नियंत्रण ठेवणे, जबरदस्ती करणे, आर्थिक हिंसा आणि ब्लॅकमेल यांसारख्या वर्तनाचा समावेश होतो.

लैंगिक हिंसा

लैंगिक हिंसा म्हणजे कोणत्याही प्रकारची लैंगिक कृती जी व्यक्तीच्या संमतीशिवाय केली जाते. यामध्ये बलात्कार, लैंगिक अत्याचार आणि छळ, शोषण आणि जबरदस्तीने वेश्यावृत्ती यांचा समावेश होतो. वैवाहिक बलात्कार देखील लैंगिक हिंसेचा एक गंभीर प्रकार आहे. कौटुंबिक हिंसाचारात लैंगिक अत्याचारामध्ये जबरदस्तीने समागम करणे, अश्लील फोटो काढणे, बिभत्स कृत्य जबरदस्तीने करावयास लावणे, समाजात किंमत कमी होईल अशा दृष्टीने अश्लील चाळे करणे किंवा बदनामी करणे किंवा अनैसर्गिक अश्लील कृत्य करणे यांचा समावेश होतो. लैंगिक छळामध्ये नको असलेले लैंगिक हावभाव, स्पर्श किंवा लैंगिक संबंधांची मागणी यांचा समावेश होतो.

आर्थिक हिंसा

आर्थिक हिंसा म्हणजे एखाद्या व्यक्तीला तिच्या आर्थिक संसाधनांपासून वंचित ठेवणे किंवा तिच्या आर्थिक निर्णयांवर नियंत्रण ठेवणे. यामध्ये महिलेचे स्वतःचे उत्पन्न, स्त्रीधन, मालमत्ता किंवा इतर आर्थिक व्यवहार किंवा तिच्या हक्काच्या कोणत्याही मालमत्तेपासून तिला वंचित करणे, घराबाहेर काढणे यांचा समावेश होतो. हुंडा मागणे आणि त्यावरून छळ करणे हे आर्थिक हिंसेचे एक प्रमुख उदाहरण आहे. भावनिक छळामध्ये अनेकदा आर्थिक हिंसा आणि ब्लॅकमेल यांचा समावेश असतो

इतर प्रकार

लिंग आधारित हिंसाचाराच्या इतर प्रकारांमध्ये सायबर हिंसा आणि हानिकारक प्रथा यांचा समावेश होतो. सायबर हिंसा म्हणजे ऑनलाइन छळ, धमक्या देणे, गैर-सहमतीने खासगी छायाचित्रे किंवा व्हिडिओ सामायिक करणे. आजकाल महिला आणि मुली ऑनलाइन अत्याचाराचे प्रमुख लक्ष्य बनल्या आहेत. हानिकारक प्रथा मध्ये बालविवाह, जबरदस्तीने विवाह, हुंडा प्रथा आणि स्त्री भ्रूणहत्या यांसारख्या प्रथांचा समावेश होतो