आजच्या जगात ‘लिंगभाव’ (Gender) हा एक महत्त्वाचा विषय ठरला आहे, ज्याबद्दल अधिक जागरूकता आणि योग्य समज असणे अत्यावश्यक आहे. अनेकदा ‘लिंग’ (Sex) आणि ‘लिंगभाव’ (Gender) या संकल्पनांमध्ये गोंधळ होतो, ज्यामुळे समाजात अनेक गैरसमज निर्माण होतात. सामाजिक कार्यकर्ते म्हणून किंवा एक जबाबदार नागरिक म्हणून, या फरकाला समजून घेणे लैंगिक समानतेच्या दिशेने पहिले पाऊल आहे.

लिंग (Sex) आणि लिंगभाव (Gender) यातील फरक

आपण जन्मताना जैविक लिंग (Sex) घेऊन येतो, जे शरीरातील गुणधर्मांवर आधारित असते. हे निसर्गनिर्दिष्ट असते आणि प्रामुख्याने स्थिर राहते.

पण लिंगभाव (Gender) ही सामाजिक आणि सांस्कृतिक संकल्पना आहे. समाज ठरवतो की पुरुष आणि स्त्रिया कसे वागतील, कोणत्या भूमिका पार पाडतील, आणि कशाप्रकारे आयुष्य जगतील. हे मानक काळानुसार आणि संस्कृतीनुसार बदलत जाते. उदाहरणार्थ, पूर्वी विशिष्ट कार्ये केवळ पुरुषांसाठी मानली जात होती, परंतु आज त्या स्त्रियाही करत आहेत आणि त्याउलट.

लिंगभाव समजून घेण्याची गरज

गैरसमज दूर करणे: लिंगभावाची योग्य समज निर्माण झाल्यास “पुरुषविरोधी” किंवा “फक्त स्त्रियांनाच भेदभाव होतो” असे चुकीचे विचार बदलू शकतात

जागरूकता वाढवणे: समताधिष्ठित समाज घडवण्यासाठी लिंगभावाबाबतची स्पष्ट माहिती महत्त्वाची आहे

समाधाने शोधणे: लिंगभावाशी संबंधित समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी ही समज गरजेची आहे

बायनरीच्या पलीकडे पाहणे: लिंगभाव केवळ स्त्री आणि पुरुष या दोन घटकांपुरता मर्यादित नाही. LGBTQIA+ समुदाय (लेस्बियन, गे, बायसेक्शुअल, ट्रान्सजेंडर, क्विअर/क्वेस्चनिंग, इंटरसेक्स, असेक्शुअल आणि इतर) यामध्ये अंतर्भूत आहे.

भारतीय संदर्भात लिंगभाव आणि समलैंगिकता

भारतात लिंगभाव आणि लैंगिकतेबाबतची समज हळूहळू विकसित होत आहे. धार्मिक ग्रंथांमध्ये पूर्वी समलैंगिकतेबद्दल कठोर भूमिका घेतली गेली होती. उदाहरणार्थ, मनुस्मृतीत समलैंगिक पुरुष आणि स्त्रियांसाठी शिक्षा नमूद आहेत.

तथापि, प्राचीन भारतीय ग्रंथांमध्ये वरुण आणि मित्र या समलैंगिक जोडप्यांचा ऋग्वेदात आदरपूर्वक उल्लेखही सापडतो. हे दर्शवते की भारतात एकेकाळी विविध लिंगभाव आणि लैंगिकतेला मान्यता होती.

आधुनिक काळात, २०१८ मध्ये इंडियन सायकियाट्रिक सोसायटीने स्पष्टपणे सांगितले की, समलैंगिकता हा कोणताही मानसिक विकार नाही. हा महत्त्वपूर्ण टप्पा होता, जो लैंगिक अल्पसंख्याकांच्या मान्यतेला आणि मानवाधिकारांना आधार देतो.

सामाजिक कार्यकर्त्यांची भूमिका

सामाजिक कार्यकर्ते म्हणून तुम्ही पुढीलप्रमाणे महत्त्वाची भूमिका बजावू शकता

• जागरूकता निर्माण करा – कार्यशाळा, चर्चासत्रे आणि डिजिटल माध्यमांचा उपयोग करून लिंगभावाबद्दल माहिती पोहोचवा
• गैरसमज दूर करा – चुकीच्या समजुतींना आव्हान द्या आणि पुराव्याआधारित माहिती द्या
• समानतेसाठी कार्य करा – प्रत्येकासाठी संधी आणि सन्मान मिळावा यासाठी प्रयत्न करा
• भेदभावविरोधी धोरणांना पाठिंबा द्या – भेदभाव टाळणाऱ्या कायद्यांचे समर्थन करा
• सुरक्षित जागा निर्माण करा – LGBTQIA+ समुदायासाठी सुरक्षित, स्वीकारार्ह आणि आधार देणारे वातावरण तयार करा

लिंगभाव समजून घेणे ही केवळ शैक्षणिक गरज नाही, तर सामाजिक परिवर्तनासाठीची प्राथमिक अट आहे. जेव्हा आपण सर्वजण यामध्ये सक्रियपणे सहभागी होतो, तेव्हाच एक समावेशक, न्यायपूर्ण आणि समान समाज घडवण्याची प्रक्रिया सुरू होते.

चला, आपण सर्वजण मिळून लिंगभावाविषयी जागरूकता वाढवूया आणि सर्वांसाठी सन्मान व समानतेचे मूल्य रुजवूया.