“चळवळी” हा शब्द समाजातील बदल, संघर्ष आणि सशक्तीकरणाशी घट्टपणे जोडलेला आहे. भारतात आणि जगभरात सामाजिक, राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक बदल घडवून आणण्यासाठी विविध चळवळी उभ्या राहिल्या आहेत. पण चळवळ म्हणजे नक्की काय? आणि समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून तिचे स्वरूप कसे समजावे? हे आपण या लेखात सखोल पाहणार आहोत.

चळवळी म्हणजे काय? | Definition of Social Movements

चळवळ म्हणजे एखाद्या समाजात बदल घडवून आणण्यासाठी समाजातील लोकांनी एकत्र येऊन केलेली संघटित, दीर्घकालीन आणि हेतुपूरस्सर कृती.

“Social movement is a collective, organized, and sustained effort by a group of people to promote or resist change in society.”

समाजशास्त्रात चळवळी केवळ निषेध नव्हे, तर त्या सामाजिक रचनेतील परिवर्तनाच्या प्रक्रियांचे साधन मानल्या जातात.

चळवळींचे स्वरूप | Nature of Social Movements

सामूहिक सहभाग

चळवळ ही व्यक्तीची नव्हे, तर समूहाची कृती असते.

योजनाबद्ध प्रयत्न

यात उद्दिष्ट असते आणि विशिष्ट योजना, धोरण व कार्यपद्धती असते.

सामाजिक बदलासाठी प्रेरित

विद्यमान परिस्थितीत बदल घडवण्याच्या उद्देशानेच चळवळ जन्म घेते.

संघर्षाचे स्वरूप

चळवळी अनेकदा सत्ताधारी संस्था वा सामाजिक रूढींशी संघर्ष करतात.

दीर्घकालीन प्रक्रिया

चळवळ काही दिवसांची नसते; ती वर्षानुवर्षे चालू राहू शकते.

चळवळींची वैशिष्ट्ये | Key Characteristics of Movements

वैशिष्ट्य	स्पष्टीकरण
सामाजिक असमाधानातून उद्भव	लोक जेव्हा अन्याय वा विषमता अनुभवतात तेव्हा ते चळवळीत सहभागी होतात.
एकत्रित उद्देश व ओळख	सहभागी लोकांत एकसमान विचार आणि भावना निर्माण होतात.
नेतृत्व आणि संघटना	चळवळीमध्ये नेतृत्व आणि कार्यसंघ असतो.
सामाजिक व राजकीय दबाव निर्माण करणे	धोरण बदलवण्यासाठी जनमत जागवले जाते.
माध्यमांचा वापर	समाजमाध्यमे, प्रचार साहित्य, जाहीर सभा यांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.

समाजशास्त्रीय दृष्टिकोन | Sociological Theories on Movements

सिद्धांत	मथितार्थ
Relative Deprivation Theory	जेव्हा लोकांना वाटते की त्यांच्या अपेक्षा पूर्ण होत नाहीत, तेव्हा ते चळवळीत सहभागी होतात.
Resource Mobilization Theory	चळवळी केवळ भावना नव्हे, तर साधने, पैसा, नेते आणि संघटनावर आधारित असतात.
New Social Movements Theory	आधुनिक चळवळी मूल्ये, ओळख आणि जीवनशैली बदलण्यावर केंद्रित असतात.

चळवळींचे प्रकार (Types of Social Movements)

1. सुधारणावादी चळवळ (Reform Movements): विद्यमान व्यवस्थेत सुधारणा.
   • उदा. महिला सक्षमीकरण चळवळ, LGBTQ हक्क चळवळ
2. क्रांतीकारी चळवळ (Revolutionary Movements): व्यवस्थेचा पूर्ण उलथापालथ.
   • उदा. फ्रेंच क्रांती, रशियन क्रांती
3. प्रतिक्रियावादी चळवळ (Reactionary Movements): जुन्या मूल्यांची पुनर्स्थापना.
   • उदा. काही धार्मिक पुनरुत्थानवादी चळवळी
4. उद्धारवादी चळवळ (Redemptive Movements): वैयक्तिक व आध्यात्मिक बदलांवर भर.
   • उदा. ब्रह्म समाज, आर्य समाज

उदाहरणे (Examples of Movements in India)

• दलित चळवळ – सामाजिक न्यायासाठी
• भटक्या-विमुक्त चळवळी – हक्कांसाठी
• पर्यावरण चळवळ – नर्मदा बचाव, चिपको आंदोलन
• महिला चळवळ – स्त्रियांच्या अधिकारांसाठी