Democracy लोकशाही हा शब्द आजकाल आपण अनेकदा ऐकतो. अब्राहम लिंकन यांनी म्हटल्याप्रमाणे, “लोकशाही म्हणजे लोकांनी लोकांसाठी निवडलेले लोकांचे सरकार.” लोकशाही एक अशी व्यवस्था आहे, ज्यात नागरिकांना राजकीय आणि सामाजिक जीवनात समान अधिकार मिळतात. या लेखात आपण लोकशाहीची व्याख्या, तिची तत्त्वे, प्रकार आणि भारतीय लोकशाहीतील वैशिष्ट्ये ‘ओळख कायद्याची’ या पुस्तिकेतील माहितीच्या आधारे सविस्तरपणे पाहणार आहोत.

लोकशाही म्हणजे काय? | What is Democracy

लोकशाही एक शासनप्रणाली आहे, ज्यात जनता निवडणुकीत उतरलेल्या कोणत्याही पक्षाला मत देऊन आपले प्रतिनिधी निवडते आणि सरकार स्थापन करते. यात राजकीय सत्ता कोणा एका व्यक्तीची किंवा गटाची मक्तेदारी न राहता, ती लोकांमध्ये विभागलेली असते. लोकांना राजकीय प्रक्रियेत सहभागी होण्याची संधी मिळते. सोप्या भाषेत, लोकशाही म्हणजे ‘लोकांची सत्ता’.

लोकशाहीची मूलभूत तत्त्वे

लोकशाही काही मूलभूत मूल्यांवर आधारलेली आहे, जी खालीलप्रमाणे आहेत:

• स्वातंत्र्य: प्रत्येक व्यक्तीला आपले विचार व्यक्त करण्याचे, संघटना बनवण्याचे आणि निवडणुकीत भाग घेण्याचे स्वातंत्र्य असते.
• समता: कायद्यासमोर सर्व नागरिक समान असतात. कोणताही भेदभाव न करता सर्वांना समान संधी मिळतात.
• बंधुता: नागरिकांमध्ये बंधुभावाची भावना असते. ते एकमेकांना सहकार्य करतात आणि देशाच्या विकासात योगदान देतात.
• न्याय: सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय लोकशाहीत महत्त्वाचा असतो. सर्वांना विकासाची समान संधी मिळणे अपेक्षित असते.
• स्वाभिमान: प्रत्येक व्यक्तीला आत्मसन्मानाने जगण्याचा अधिकार असतो.
• सहिष्णुता: वेगवेगळ्या विचारांचा आदर करणे आणि मतभेद सामंजस्याने सोडवणे हे लोकशाहीत महत्त्वाचे आहे.

लोकशाहीचे प्रकार

मुख्यतः लोकशाहीचे दोन प्रकार आहेत:

1. प्रातिनिधिक लोकशाही: यात जनता निवडणुकींद्वारे आपले प्रतिनिधी निवडते. हे प्रतिनिधी विधिमंडळात (उदा. विधानसभा, लोकसभा) जनतेचे प्रतिनिधित्व करतात आणि त्यांच्यासाठी कायदे बनवतात. भारतात याच प्रकारची लोकशाही आहे. ‘ओळख कायद्याची’ या पुस्तिकेत प्रतिनिधी कसे निवडले जातात आणि ते जनतेसाठी कसे काम करतात, याची माहिती दिली आहे.
2. थेट लोकशाही: यात नागरिक थेटपणे कायद्यांवर आणि धोरणांवर मतदान करतात. लहान लोकसंख्या असलेल्या देशांमध्ये हे शक्य आहे.

भारतीय लोकशाहीची वैशिष्ट्ये

भारत जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे. भारतीय लोकशाहीची काही खास वैशिष्ट्ये आहेत:

• लिखित संविधान: भारताचे संविधान हे सर्वात मोठे लिखित संविधान आहे, जे नागरिकांचे मूलभूत अधिकार आणि कर्तव्ये स्पष्ट करते.
• स्वतंत्र न्यायपालिका: न्यायपालिका सरकार आणि विधिमंडळाच्या प्रभावापासून स्वतंत्र आहे. ती नागरिकांच्या हक्कांचे रक्षण करते आणि संविधानाचे पालन सुनिश्चित करते.
• सार्वत्रिक प्रौढ मताधिकार: १८ वर्षांवरील प्रत्येक नागरिकाला निवडणुकीत मत देण्याचा अधिकार आहे.
• बहुपक्षीय प्रणाली: भारतात अनेक राजकीय पक्ष आहेत, जे निवडणुकीत भाग घेतात.
• स्वतंत्र निवडणूक आयोग: निवडणुका शांततेत आणि निष्पक्षपणे पार पाडण्याची जबाबदारी निवडणूक आयोगाची असते.

लोकशाही ही एक गतिशील आणि सतत विकसित होणारी शासनप्रणाली आहे. नागरिकांचा सक्रिय सहभाग, कायद्याचे ज्ञान आणि लोकशाही मूल्यांचा आदर करणे यात अत्यंत आवश्यक आहे. ‘ओळख कायद्याची’ या पुस्तिकेतील माहिती आणि या लेखातील विश्लेषण तुम्हाला लोकशाही अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यास मदत करेल, अशी माझी अपेक्षा आहे