आपण सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत अनेक गोष्टी करीत असतो. उदा. सकाळी उठून व्यायाम करणे, जिमला जाणे, नाश्ता करणे, जेवण करणे, कॉलेज किंवा नोकरीला जाणे, हसणे, रडणे, अशा अनेक गोष्टी आपण करीत असतो.

जेव्हा आपण एखद्या सकाळी एखाद्या शाळेच्या जवळ असतो, तेव्हा जर राष्ट्रगीत ऐकू आले तर आपण स्तब्ध उभे राहून राष्ट्रगीताचे आपण सन्मान करतो. भारतीय समाजात, देव मानणारी व्यक्ती मंदिर दिसल्यावर देवाला नमस्कार करतात. मोठ्यांचा आदर करणे ही आपली संस्कृती आहे. जेव्हा आपण घराबाहेर मोठ्या कामासाठी निघतो तेव्हा आपण घरातील मोठ्यांचे पाय स्पर्श करून आशीर्वाद घेतो. आपण का असे करतो?

चला तर, या सर्व कृतींच्या मागील समाजशास्त्रीय कारण काय आहेत, हे आपण जाणून घेऊया. समाजशास्त्रज्ञ या कृतींकडे कसे पाहतात, हे पाहूया. प्रथम समाजशास्त्रात सामाजिक क्रियेला कसे परिभाषित केले आहे ते पाहूया.

सामाजिक क्रिया म्हणजे काय? What is Social Action?

जेव्हा दोन किंवा अधिक लोक एकमेकांशी कोणत्याही प्रकारे संलग्न होतात, तेव्हा ते सामाजिक क्रियेत गुंतलेले असतात. सामाजिक क्रिया कोणत्याही स्वरूपात असू शकते.

समाजात राहताना स्वाभाविकपणे माणूस एकमेकांना भेटतो, बोलतो, संघर्ष आणि सहकार्यही करतो. इतकेच काय, काहीवेळा कोणाला जाणूनबूझून दुर्लक्षही करतो. ही सर्व कृती सामाजिक क्रियेत येतात.

मॅक्स वेबर यांनी केलेली सामाजिक कृतीची व्याख्या

एखाद्या व्यक्तीने किंवा समूहाने केलेली कोणतीही कृती आहे जी इतरांचे वर्तन आणि प्रतिक्रिया विचारात घेते. ही अशी कृती आहे जी इतरांना प्रभावित करण्याच्या किंवा प्रतिसाद देण्याच्या उद्देशाने केली जाते.

लोक जे काही करतात ते त्यांच्यासाठी अर्थपूर्ण असते. कोणीही असेच टाळी वाजवत नाही. जेव्हा एखाद्याची गोष्ट प्रभावित करते वा चांगली वाटते, तेव्हाच टाळी वाजवली जाते. माणूस जे काही करतो ते एक तर स्वतःसाठी असते किंवा इतरांसाठी असते.

समाजशास्त्रात समाजशास्त्रज्ञ सामाजिक क्रिया, प्रतिक्रिया आणि अंतरक्रियांचे अभ्यास करतात. आपल्या समाजात मनुष्य जे काही कृती करतात त्यांना मॅक्स वेबर या समाजशास्त्रज्ञाने चार प्रकारात विभागले आहे.

मॅक्स वेबरच्या मते, समाजशास्त्रात चार प्रकारच्या सामाजिक क्रिया असतात

लक्ष्य-आधारित सामाजिक क्रिया (Rational Action)

यामध्ये लक्ष्य लक्षात घेऊन केलेले मानवी वर्तन समाविष्ट असते. जसे – परीक्षा उत्तीर्ण होण्यासाठी कठोर मेहनत करणे. मनुष्य जे काही करतो त्यामागे एक तर्कसंगत कारण असते.

मूल्य-आधारित सामाजिक क्रिया (Value-Rational Action)

यामध्ये मानक मूल्यांवर आधारित मानवी वर्तन येते. जसे – मोठ्यांचे पाय स्पर्श करणे, रस्त्याच्या डाव्या बाजूला चालणे, परोपकार करणे, दया दाखवणे इ. याला मूल्य-आधारित क्रिया म्हणतात.

मूल्य-आधारित सामाजिक क्रिया (Value-Rational Action)

यामध्ये भावनांवर आधारित होऊन केलेले मानवी वर्तन समाविष्ट असते. जसे – कोणाशी बिछडल्यावर रडणे, कोणत्याही गोष्टीवर आश्चर्यचकित होणे, कोणत्याही गोष्टीवर हसणे इ.

परंपरागत सामाजिक क्रिया (Traditional Action)

यामध्ये परंपरा लक्षात घेऊन केलेले मानवी वर्तन येते. जसे – भारतीय समाजात पित्याच्या मृत्यूनंतर पुत्राने त्याच्या चितेला अग्नी देणे.

तर ही होती, चार प्रकारची सामाजिक क्रिया, ज्यांचे अध्ययन समाजशास्त्रात केले जाते. जर आपण हिंदी आणि इंग्लिश मध्ये वरील माहिती हवी असेल तर कृपया खालील व्हिडीओ पहावे.