प्रामुख्याने संपत्ती , सत्ता , प्रतिष्ठा यांच्या समाजातील विषम वितरणामुळे श्रेष्ठ -कनिष्ठ दर्जाचे आर्थिक-सामाजीक वर्ग निर्माण झालेले आहेत. टीशलेर, व्हायटन आणि हंटर यांच्या मते , “समान संधी, समान आर्थिक आणि व्यावसायिक दर्जा, समान अभिवृत्ती आणि वर्तन प्रकार तसेच समान जीवनपद्धती असणाऱ्या लोकांचा प्रवर्ग म्हणजे सामाजिक वर्ग होय. एलि चिनाय – आर्थिक व्यवस्थेत समान स्थान असणाऱ्या व्यक्ती म्हणजे वर्ग बनतो.

मार्क्सप्रणित दृष्टिकोणातून वर्ग म्हणजे असा सामाजिक समूह की, ज्यातील सदस्यांचे उत्पादनाच्या साधनांशी किंवा शक्तींशी सारखेच संबंध असतात. मार्क्सच्या मते समाजात दोनच प्रमुख वर्ग आहेत. 1. पहिला वर्ग – बूर्ज्वा ( Bourgeoisie ) म्हणजेच भांडवलदार ( Capitalists ), 2. दुसरा वर्ग – प्रॉलेटरियट ( Proletariat ) म्हणजे कामगार किंवा श्रमिकांचा ( Workers or tolling masses ) पहिला वर्ग हा – उत्पादनाच्या साधनांचा मालक असतो. जरी कामगारांच्या श्रमाने उत्पादन होत असले तरी, दुसरा वर्गाची – उत्पादित वस्तूंवर किंवा उत्पादनाच्या साधनांवर मात्र कामगारांची मालकी नसते . त्यामुळे पहिला वर्ग ‘अहिरेंचा ’ ( Haves ) तर दुसरा ‘ नाहीरेंचा ( Have nots ). असतो

मॅक्स वेबर यांनीही आर्थिक घटक महत्त्वाचा मानून वर्गाची व्याख्या केली. “वर्ग म्हणजे व्यक्तींचा असा समूह की , जे बाजारी अर्थव्यवस्थेत समान स्थानावर असतात आणि त्यामुळे त्यांना समान आर्थिक पारितोषिके प्राप्त होतात.” (Class is group of individuals who share a similar position in market economy and by virtue of that fact receive similar economic rewards.) भाडवलशाही समाजात चार प्रमुख क्लास असतात असे वेबरने म्हटले आहे  1) मालमत्ताधारी उच्चवर्ग ( The Propertied Upper Class ) , 2) मालमत्ता नसणारा पाढरपेशी कामगाराचा क्लास ( The property less white collar workers ) , 3) छोटे भांडवलदार ( The petty bourgeoisie ) आणि 4) शारीरिक कष्ट करून जगणारा कामगार वर्ग ( The Manual working class) वेबरच्या मते – समान आर्थिक दर्जा असणाऱ्या लोकांचा एक क्लास class बनतो. ढोबळ मानाने – असे आर्थिक दर्जावरून तीन प्रमुख वर्ग आहेत आणि या तीन स्तरांतही उपस्तर असतात. असे वेबरचे मत आहेत.

वर्गाचे 3 प्रमुख स्तर व 6 उपस्तर पाहण्यासाठी या लिंक वर जावे.  

 

1) उच्चवर्ग 1) उच्च – उच्चवर्ग 2) उच्च कनिष्ठवर्ग २) मध्यमवर्ग 1) उच्च मध्यमवर्ग 2) कनिष्ठ मध्यम वर्ग 3) कनिष्ठ वर्ग 1) उच्च कनिष्ठवर्ग 2) कनिष्ठ कनिष्ठवर्ग

वर्गाची वैशिष्ठ्ये:- 1 ) वर्गव्यवस्थेत जन्माचा आधार नाही. 2 )वर्गव्यवस्थेत जातीव्यवस्थेप्रमाणे सामाजिक व्यवहारावर निर्बंध नसतात. 3) वर्गव्यवस्थेत व्यवसाय निवडीचे स्वतंत्र असते. 4) वर्गव्यवस्थेत विवाहाचे जोडीदार निवडण्यावर निर्बंध नसतात. 5) वर्गव्यवस्थेत समान संधी आणि अधिकार असते 6 )वर्गव्यवस्थेत अर्जित दर्जा महत्वचा असतो. 7) वर्गव्यवस्थेत व्यक्तीच्या कला, गुणांना वाव असतो. कौशल्याच्या आधारावर व्यक्तीला न्याय दिला जातो.

वर्ग व्यवस्थेमध्ये गतीशिलातेला वाव असतो. वर्ग हे खुले स्तरीकरण आहे. एकाच प्रकारची आर्थिक स्थिती असणाऱ्यांना लोकांचा वर्ग बनतो. अश्या वर्गातील लोकांचा अर्थव्यवस्थेतील त्यांचे स्थान हे समान असते. जाती व्यवस्थेत व्यक्तीला मिळालेला सामाजिक दर्जा बदलता येत नसते. मात्र वर्ग व्यवस्थेत व्यक्ती स्वकष्टाने शिक्षण, कौशल्य विविध क्षमता, पात्रता आत्मसात करून समाजातील उच्च दर्जा हशील करू शकते. त्यामुळे आज SC, ST वVJNT संवर्गातील व्यक्ती IAS व IPS झालेली आपणास दिसून येते. वर्गाची व्याख्या एलि चिनाय – आर्थिक व्यवस्थेत समान स्थान असणाऱ्या व्यक्ती म्हणजे वर्ग बनतो. वर्गाची वैशिष्ठ्ये | Characteristics of class system

1. वर्गव्यवस्थेत जन्माचा आधार नाही.
2. वर्गव्यवस्थेत जातीव्यवस्थेप्रमाणे सामाजिक व्यवहारावर निर्बंध नसतात.
3. वर्गव्यवस्थेत व्यवसाय निवडीचे स्वतंत्र असते.
4. वर्गव्यवस्थेत विवाहाचे जोडीदार निवडण्यावर निर्बंध नसतात.
5. वर्गव्यवस्थेत समान संधी आणि अधिकार असते
6. वर्गव्यवस्थेत अर्जित दर्जा महत्वचा असतो.
7. वर्गव्यवस्थेत व्यक्तीच्या कला, गुणांना वाव असतो. कौशल्याच्या आधारावर व्यक्तीला न्याय दिला जातो.

1. जन्माचा आधार नाही. वर्ग व्यवस्थेत जातीव्यवस्थेप्रमाणे जन्माचा आधार नसतो. व्यक्ती कोणत्याही जातीत जन्मलेली असेल तरी ती प्रगती करू शकते. कोणतेही काम करू शकते. त्याला वाटेल ते शिक्षण घेऊन शकते. 2. सामाजिक व्यवहारावर निर्बंध नसतात. व्यक्तीला सामाजिक जीवन जगण्यास, अनेक अनेक गोष्टी करण्यास मुभा असते. 3. व्यवसाय निवडीचे स्वतंत्र असते. वर्ग व्यवस्थित कोणत्याही व्यक्तीस कोणताही व्यवसाय आपल्या इच्छेनुसार व क्षमतेनुसार करण्याची संधी उपलब्ध असते. जातीव्यवस्थेप्रमाणे एक व्यवसाय करण्याचे बंधन येथे नसते. व्यक्ती त्याला हव्या असणारा व्यवसाय व नोकरी करण्याच्या अनुशंगाने अनेक कैशाल्ये, प्रशिक्षण व क्षमतांचा विकास या प्रकारच्या वर्गव्यवस्था असणाऱ्या समाजात विकसित करण्याची सोय असते. 4 . विवाहाचे जोडीदार निवडण्यावर निर्बंध नसतात. वर्गव्यवस्थेत लग्न करता व्यक्ती किंवा कुटुंबाचा आर्थिक दर्जा पाहिला जातो. त्यांची जात पाहिली जात नाही. जातीव्यवस्था ही अंतर्विवाही गट असतो. वर्ग व्यवस्थेत जोडीदार निवडीला स्वतंत्र असते. 5. समान संधी आणि अधिकार असतो.  भारतीय संविधानाने सर्वाना समान हक्क- अधिकार दिला आहे. कोणाला ही जात, धर्म, वंश, ठिकाण आणि लिंग यांच्या आधारावर भेदभाव करता येत नाही. त्यामुळे सर्वाना वर्गव्यवस्थेत समान संधी आणि अधिकार मिळते. प्रगती करण्यास वाव असतो. ज्याच्या त्यांच्या वैयक्तिक ज्ञान, कौशल्य आणि क्षमता प्रमाणे समाजातील दर्जा व स्थान व्यक्तीला मिळू शकते. 6. अर्जित दर्जा महत्वचा असतो. ज्या गोष्टी स्वकष्टाने प्रयत्नपूर्वक आपल्याला घ्याव्या किंवा मिळवाव्या लागतात त्यांना आपण अर्जित दर्जा असे म्हणतो. त्यामुळे कष्ट करणाऱ्यांना वाव असतो. आज आपल्या समाजात कोणतीही व्यक्ती मेहनत करून, शिक्षण घेऊन आपला सामाजिक दर्जा वाढवू शकते. 7. गुणांना वाव वर्गव्यवस्थेत व्यक्तीच्या कलागुणांना वाव मिळतो, कौशल्य आणि गुणांना आधारावर त्याला चांगल्या नोकरीच्या किंवा व्यवसाय करण्याच्या संधी उपलब्ध होतात.